به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از دانشگاه تهران، مهدی قربانی، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشکدگان کشاورزی دانشگاه تهران، با تأکید بر اینکه بحران آب در ایران یک چالش سیستمی، پیچیده، عمیق و چندوجهی است، خواستار تحولی بنیادین در رویکردهای پژوهشی و اقدامات عملیاتی شد که در آن، تحقیق و عمل بهشکلی یکپارچه و همزمان پیش رود.
قربانی با تأیید این ضرورت، بر نقش کلیدی دانشگاهها در تبدیل شدن به کانونهای تفکر و نوآوری برای حل بحران آب تأکید کرد و افزود: دانشگاهها و مراکز آموزش عالی باید با ارتقای توانمندیها و خروج از چهارچوبهای سنتی، به بازیگران اصلی در حفاظت از منابع آبی تبدیل شوند. این تحول، مستلزم اتخاذ رویکردهای فرارشتهای، تولید مشترک دانش با ذینفعان و تمرکز بر عدالت و کاهش تضاد منافع است.
وی تاکید کرد: دانشگاهها با خروج از رویکردهای سنتی و اتخاذ روشهای فرارشتهای، تولید مشترک دانش با ذینفعان و تربیت نیروهای متخصص تسهیلگر، میتوانند نقش محوری در هدایت کشور به سمت حکمرانی پایدار آب ایفا کنند.
نظامهای اجتماعی-اکولوژیک؛ فراتر از نگاه مهندسی
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به ماهیت درهمتنیده نظامهای آبی ایران گفت: این نظامها نباید صرفاً به عنوان مخازن یا شبکههای توزیع دیده شوند. تغییر در معیشت کشاورز، مستقیماً بر تراز آب زیرزمینی اثر میگذارد و تغییر در اکولوژی تالاب امنیت اجتماعی منطقه را دگرگون میکند.
وی تأکید کرد که مرز میان جامعه و طبیعت قراردادی است و جداسازی پروژههای عمرانی از پیوستهای اجتماعی، خطای راهبردی است که به شکست طرحهای مدیریت آب منجر میشود.
مدیریت در دنیای عدم قطعیت؛ ویژگیهای نظام سازگار پیچیده
استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران بحران آب را نمونهای از نظام سازگار پیچیده دانست و اظهار داشت: مسئله آب دارای علیت خطی نیست و نتایج مدیریت آن محصول برهمکنشهای پیشبینینشده میان قانون، فناوری و رفتار انسانی هستند و فراتر از مجموع اجزای آن هستند.
وی هشدار داد که عبور از آستانههای بحرانی مانند خشک شدن یک دریاچه میتواند دومینویی از فروپاشی اقتصادی، تولید غذا و حتی امنیت ملی ایجاد کند و تصریح کرد: میراث تصمیمات اشتباه گذشته در سدسازی و حفر چاه، مسیر آینده را محدود کرده و اصلاح آن نیازمند یادگیری از گذشته است.
دانشگاهها؛ از پژوهش صرف تا تولید مشترک دانش
قربانی با انتقاد از پژوهشهای صرفاً دانشگاهمحور گفت: دانشگاهها باید به سمت تولید دانشی حرکت کنند که مستقیماً در خدمت سیاستگذاری باشد و بتوانند به عنوان تسهیلگر در نظام حکمرانی آب دخالت کنند. این مستلزم ابهامزدایی از مرز میان تحقیق و عمل است. محقق نباید در برج عاج بنشیند بلکه باید در میدان عمل با سیاستگذار همراه باشد.
وی بر فرآیند تولید مشترک دانش میان دانشگاهیان، مدیران اجرایی و ذینفعان محلی تأکید کرد و افزود: موفقیت دانشگاه نباید با تعداد مقالات چاپشده سنجیده شود، بلکه با میزان مشارکت در تولید راهحلهای عملیاتی و توافق ذینفعان باید ارزیابی شود.
عضو هیئت علمی دانشکدگان کشاورزی دانشگاه تهران افزود: فرآیند تولید مشترک دانش، یک فرآیند مشارکتی و تکرارشونده است که در آن متخصصان دانشگاهی، مدیران اجرایی و ذینفعان محلی (مانند حقآبهبران) با هم دانش تولید میکنند. پایداری منابع آب تنها زمانی محقق میشود که دانش و عمل به یکدیگر وابسته باشند.
وی تاکید کرد پایداری منابع آب زمانی تنها زمانی محقق میشود که دانش و عمل به یکدیگر وابسته باشد.
حکمرانی سازگار و نقش شبکههای سایه
قربانی رویکردهای بالا به پایین و دستوری را شکستخورده دانست و گفت: ما نیازمند حکمرانی سازگار هستیم که اجازه میدهد نظام در برابر شوکها خودسازماندهی داشته باشد.
وی همچنین خواستار حمایت قانونی از شبکههای سایه مانند تشکلهای آببران و گروههای تحقیق و توسعه، توسط نهادهایی مستقل مانند مجلس شورای اسلامی شد که میتوانند در زمان ناکارآمدی ساختارهای رسمی، بستر نوآوری و تحول باشند.
پایش، ارزیابی و یادگیری و نگاه انتقادی مدیران
قربانی تغییر رویکرد نظام نظارتی از ارزیابی برای پاسخگویی به ارزیابی برای یادگیری را ضروری دانست و گفت: مدیران باید بتوانند در مورد فرضیات و اشتباهات خود تأمل انتقادی کنند و سیاستها را در حین اجرا اصلاح نمایند، نه اینکه بر اجرای یک طرح غلط تا انتها اصرار ورزند.
استاد دانشکدگان کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه پژوهشهای کاربردی برای عبور از بحران آب، نیازمند ادغام علوم مختلف از هیدرولوژی و اکولوژی تا جامعهشناسی، اقتصاد و حقوق و همچنین تلفیق دانش بومی کشاورزان با دانش مدرن است، اظهار داشت: در این فرآیند، توجه به نابرابریهای قدرت میان ذینفعان مختلف و جلوگیری از تحمیل منافع بخشهای بزرگ صنعتی بر گروههای ضعیفتری مانند کشاورزان خرد، امری حیاتی قلمداد میشود.
از آرشیو اسناد تا میدان عمل؛ چهار اقدام کلیدی دانشگاهها برای مدیریت آب
قربانی با تاکید بر اینکه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی باید با ارتقای توانمندیهای خود، از انباشت گزارشهای محض فراتر رفته و به کانونهای تفکر و نوآوری در حفاظت از آب تبدیل شوند، چهار فعالیت عملی دانشگاهها را برای تحقق حکمرانی پایدار منابع آب برشمرد و گفت: توسعه رویکرد فرارشتهای و تولید مشترک دانش با مشارکت فعال ذینفعان و ارائه راهحلهای بومی؛ ایفای نقش تسهیلگری و واسطهگری به عنوان نهادی بیطرف برای کاهش تضاد منافع و نظارت بر پروژههای آبی؛ تربیت کارشناسان متخصص در تسهیلگری اجتماعی از طریق طراحی دورههای تخصصی برای مدیریت تعارضات و ارتقای مشارکت عمومی؛ بازنگری برنامههای درسی با رویکرد مسئلهمحوری و آموزش عملی برای آمادهسازی متخصصان آینده در مواجهه با بحران آب است که دانشگاهها با تمرکز برتولید دانش کاربردی و تربیت نیروی متخصص میتوانند نقش محوری در حکمرانی پایدار آب ایفا کنند.
هدایت کشتی در طوفان، از الگوی فرمان و کنترل به سمت یادگیری سازگار
محقق حوزه آب با تشبیه مدیریت آب به کشتی بزرگ در طوفانی غیرقابل پیشبینی گفت: هدایت این کشتی بزرگ نیازمند تغییر الگو است و به جای اتکاء به نقشههای ثابت و دستورات متمرکز (الگوی فرمان و کنترل)، باید ناخداهایی تربیت شوند که با گفتوگوی مستمر با تمام ذینفعان، بازخوانی مداوم نقشهها و انعطاف در مسیر، توانایی عبور از چالشهای نوظهور و افزایش تابآوری سیستم را داشته باشند. این نگاه، هسته رویکرد نظامهای سازگار پیچیده در مواجهه با بحران آب است. دانشگاهها با تربیت این ناخداهای آینده و تولید دانش تطبیقی، میتوانند سکان این تحول بزرگ را در دست بگیرند.
مشاور رئیس دانشگاه تهران در پایان تاکید کرد: دانشگاهها و مراکز آموزش عالی باید از نقش سنتی خود و صرف گزارشهای آرشیوی فراتر رفته و به کانونهای اصلی تفکر، یادگیری و نوآوری برای حفاظت از منابع آبی کشور تبدیل شوند؛ نقشی که میتواند محور تحقق حکمرانی پایدار آب در ایران باشد.